https://www.tert.am/am/news/2020/11/06/adamyan/3436447?fbclid=IwAR0NVU2P7z3B3JeIp0j-nTdSYZmVx_n1k_a9oXmaPSvXEXe46JntBhnELN8&__cf_chl_jschl_tk__=93d31a3862ffa7162e4c370a1d550b8e4fa28273-1604914110-0-AVLiXSm4RXosrQhvIwNik69BCNq_9hWaeOy_9_pSuaw4xgcmyEYaDYPlwyifHatmmt3Swsvf9fXQSoQbnE4ynTn8HHmnVBnU-Cnfe223XkIMqncmzihtVeN9PmfrUl7OvjS9za4v4JewOI4wW7C0Y9f6wpGlinJpWTivhmm4gxwwxPG_VwdUlHexMy07j9kh9DVGy9r2YR7hWfCUnKQ46E-jxQHx0AK31xHOJckakeFvvgWn0O-n47jU3hnvop-ZQbuO6gWL_3arhr24KwJXHO-7WiYyyE5R9N0aEw_e8Z-Ry0G52XHW9SNwfL5_P4zRW992o71ytIKpSZPRUtOhnUVLjFen18bPZUEcVjpoAPSvwaO6E81fBRdmOEyamzPLpbSInX_qs024huU4Md0yDQ6n27NjK5k9BtMWKrQ163GcT7xu8vL7eOEZktoR5jipEUAy1MiVR93VNKPHYAznGNQ 

Սույն թվականի հոկտեմբերի 30-ին Ադրբեջանը արգելված ֆոսֆորային ռումբ է կիրառել Արցախի անտառների ուղղությամբ՝ նպատակ ունենալով թունավորելու և հրդեհելու անտառները։

Ադրբեջանական վանդալիզմի արդյունքում կիրառված արկերը փորձել են տարածել հնարավորինս լայն մասշտաբով։ Ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ Թուրքիան 2018 և 2019 թթ․ ևս կիրառել է ֆոսֆորային ռումբեր Սիրիայի հյուսիսում ընդդեմ քրդերի։

Սպիտակ ֆոսֆորը  իրենից ներկայացնում է չափազանց թունավոր տարր, որն ունի տհաճ հոտ և  անգամ նրա փոքր չափաբաժինն օդի հետ շփման արդյունքում  առաջացնում է սպիտակ ծուխ, որը բոցավառվում է։ Ֆոսֆորի այրման ժամանակ անջատվում է խիստ թունավոր գազ, որը  արագ տարածվում է դեպի  մթնոլորտ, և խիստ վտանգավոր է շնչառական ուղիներ ներթափանցելու դեպքում։ Սպիտակ ֆոսֆորը մարդու մարմնի հետ շփվելիս կարող է մարմինն այրել մինչև ոսկորը: Վերջինիս մասնիկները վերքեր առաջացնելով, անգամ, կարող են մտնել արյան շրջանառության մեջ՝ վնասելով մի շարք օրգաններ։ Նույնիսկ աննշան այրվածքները հաճախ մահացու են լինում:

Համաձայն Ժնևի Կոնվենցիայի հրկիզվող զենքերի կիրառության արգելքների կամ սահմանափակումների մասին երրորդ արձանագրության՝ արգելվում է հրկիզվող զենքերի ռազմաօդային ճանապարհով օգտագործումը քաղաքացիական ենթակառուցվածքների վրա։ Այն  ստորագրել են մի շարք այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Ավստրիան, Բելգիան, Բոլիվիան, Բրազիլիան, Բուլղարիան, Կանադան, Հունաստանը, Վրաստանը և մի շարք այլ երկրներ։

Սպիտակ ֆոսֆորի կիրառումը կարող է հանգեցնել բնապահապանական աղետի, թունավորելով ողջ կենդանի համակարգը։ Շրջակա միջավայրի թունավորումը ֆոսֆորային քիմիական զենքով կարող է ոչ միայն առաջացնել մասսայական թունավորում կենդանական աշխարհի տարբեր օղակների շրջանում, այլև խախտել կենսաբանական մի շարք օղակների բնականոն ընթացքը։  Ինչպես գիտեք, Լեռնային Ղարաբաղն ունի հարուստ կենսաբազմազանություն, որտեղ կան էնդեմիկ մի շարք կենդանիներ և բուսատեսակներ և նման քիկմիական զենքի կիրառումը լուրջ սպառնալիք կարող է հանդիսանալ տվյալ տարածքի կենսաբազմազանության համար։ Շրջակա միջավայրում, մասնավորապես բնակելի տարածքներում սպիտակ ֆոսֆորի կիրառումը, երկարատև, անդառնալի վնասների պատճառ է դառնում։

Սպիտակ ֆոսֆորը լինելով անկայուն տարր, դժվար է լուծվում անգամ ջրում, հետևաբար նստելով ջրի հատակին կարող է զգալի վնասներ հասցնել նաև ջրային էկոհամակարգին։

Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում կարմիր գրքային տեսակներից տարածված են՝ կովկասյան ջրասամույրը  (meridionalis Lutra), լայնականջ ոզնին (auritus Erinaceus), անդրկովկասյան        գորշ արջը (arctos syriacus Ursus), կովկասյան անտառակատուն (silvestris caucsica felis), առաջավորասիական ընձառյուծը (pardus tullianus panthera), բեզոարյան այծը (aegagrus aegagrus capra), հայկական մուֆլոնը (ammon gmelini ovis), վարդագույն հավալուսնը (onocrotalus pelecanus), մեծ և փոքր ձկնկուլները (Phalacroco- racidae Phalacro-corax), սովորական ֆլամինգոն (Phoenicop- terus), թշշան Կարապը (olor cygnus), սովորական կարմիր ցինը (milvus milvus milvus), կովկասյան սապսանը (peregrinus caucasicus falco), մոխրագույն կռունկը (lilfordi grus), միջերկրածովային կրիան(testudo graecah), երկարաոտ սցինկը (shneideri eumeces), կովկասյան կատվաօձը (fallax iberus telescopus), հայկական իժը (vipera raddei), սիրիական սխտորագորտը (Pelobates syriacus) և այլ տեսակներ։

Արցախի էկոհամակարգերը իրենց կուսական անտառներով և կենդանակական աշխարհով կանգնած են բնապահպանական լուրջ սպառնալիքի առջև, որը համաշխարհային բնական ժառանգություն է։

Դատապարտելով ադրբեջանական և թուրքական իշխանությունների կողմից իրականավող ռազմական նման հանցագործությունները և վայրագությունները ուղղված խաղաղ բնակչությաը և շրջակա միջավայրի ոչնչացմանը, կոչ ենք անում միջազգային հանրությանը արթնանալ և իրականացնել պատժամիջոցներ վայրագությունները կանխելու նպատակով։ 

1994 թվականին ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեան սեպտեմբերի 16-ը հռչակեց Օզոնային շերտի պահպանության միջազգային օր։ Անտարկտիդայում բրիտանացի գիտնականների օզոնային շերտի սաստիկ քայքայման վերաբերյալ  արբանյակային հետազոտությունը հաստատեց գիտնականների եզրակացությունը: Արդյունքում 1985թ-ին ընդունվել է «Օզոնային շերտի պահպանման մասին» Վիեննայի կոնվենցիան, իսկ հետագայում 1987թ «Օզոնային շերտը քայքայող նյութերի մասին» Մոնրեալի արձանագրությունը։

Օզոնային շերտը, (գտնվում է ծովի մակերևույթից 2000 մ բարձրության վրա), որը կազմում է մթնոլորտի խտության մեկ տասը հազարերորդական մասը` անգնահատելի և պաշտպանիչ նշանակություն ունի կենսոլորտի համար: Այն կլանում է արևից դեպի Երկիր եկող ուլտրամանուշակագույն վտանգավոր ճառագայթների զգալի մասը` վահանի նման հիվանդություններից պաշտպանելով մարդկանց, կենդանիներին և բույսերին: Մթնոլորտ արտանետվող քայքայիչ քիմիական նյութերը, որոնք նվազեցնում են օզոնային շերտն ու ավելացնում վտանգավոր ճառագայթումները`առաջացնում են մաշկի քաղցկեղ, աչքի ցանցաթաղանթի վնասում, կատարակտ, վարակիչ հիվանություններ` կրճատելով նաև բույսերի բերքատվությունը:

Վերջին տասնամյակների ընթացքում երկրագնդի օզոնային թաղանթում հայտնաբերվել են անցքեր, հատկապես՝ Հարավային բևեռի շրջանում։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ազդեցության տակ սոսիներն աճում են 2 անգամ դանդաղ, իսկ դա իր հերթին խախտում է բնական էկոհամակարգերի հավասարակշռությունը։

Ամեն տարի օզոնային շերտի նվազման հետևանքով պակասում է Անտարկտիդայի պլանկտոնը, որից տուժում են ծովաբնակ կենդանիները։ Նախ նվազում են նրանց կերային պաշարները, և բացի դրանից, ծանծաղուտներում բնակվող ձկների և մալյուսկների թրթուռները շատ զգայուն են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցության նկատմամբ, ինչը հանգեցնում է դրանց զանգվածային ոչնչացմանը։

Հայաստանը լեռնային երկիր է և նրա տարածքի զգալի մասը գտնվում է բնական բարձր ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման պայմաններում։ Այս առումով օզոնային շերտի փոփոխությունները առանձնահատուկ նշանակություն ունեն Հայաստանի բնակչության, բուսական և կենդանական աշխարհի համար։

Դեռևս անցած դարի 70-ական թվականներից գիտնականներն ահազանգում էին, որ որոշ քիմիական նյութեր` ֆրեոնները (օգտագործվում են սառնարաններում, օդորակիչներում), հալոնները (օգտագործվում են կրակմարիչներում), միթիլ բրոմիդը (օգտագործվում է գյուղատնտեսության մեջ), քայքայում են օզոնային շերտը:

Այսօր օզոնային շերտը կրկին գտնվում է այն վիճակում, ինչ 60-70-ական թթ-ին և վերականգնվելու համար կպահանջվի 40-50 տարի: Օզոնային շերտը քայքայող նյութերի արտանետումները հիմնականում լինում են զարգացած, հզոր տնտեսություն ունեցող երկրներից: Իսկ Հայաստանի մասնակցությունը սկզբունքային նշանակություն ունի, քանի որ, այս խնդիրը վերաբերում է բոլորին:

Օզոնի շերտի վիճակի ուսումնասիրությունները հանրապետությունում իրականացվում են դեռևս 2000թ-ից: Այդ նպատակով Գերմանիայի «Մետեո Սերվիս» կազմակերպությունը Հայաստանին տրամադրել է Դոբսոնի սպեկտրոֆոտոմետր սարքը, որի միջոցով պարբերական չափումներ են կատարվում Երևանում (ծովի մակերևույթից 1113 մ բարձրության վրա), Սևանա լճի (1927 մ) և Արագած լեռան հարավային լանջի (2070 մ եւ 3200 մ) տարածքներում: Սարքավորման միջոցով կատարված աշխատանքները, որոնք ստացել են միջազգային ճանաչում, հնարավորություն են տվել Հայաստանին միանալու նաև Օզոնային շերտի մոնիտորինգի համաշխարհային ցանցին` ներկայացնելով իր գրանցած ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման տվյալները: Եթե մինչև 1988թ Հայասատան էին ներկրվում շուրջ 2500 տոննա օզոնաքայքայիչ նյութեր, ապա ներկայումս դրանց քանակը չի գերազանցում 100-150 տոննան: Հարկ է նշել, որ Հայաստանը երբեք չի արտադրել օզոնային շերտը քայքայող նյութեր, այլ միայն եղել է ներմուծողի ու օգտագործողի դերում:

Հատկանշական է, որ օզոնային շերտի հետ կապված խնդիրներն ավելի վտանգավոր են մեզ համար, քան ցածրադիր գոտիների համար: Մեր միջին բարձրությունը 1800մ է, դա բավականին շատ է, և մենք գտնվում ենք խոցելի վիճակում:

Օզոնային շերտի քայքայումը գլոբալ էկոլոգիական խնդիր է։ Օզոնային շերտը ունի բացառիկ նշանակություն Երկրի կենսոլորտի համար և այս  շերտի պաշտպանությունը համամարդկային խնդիր է, ուստի համարվում է առաջնային բոլոր երկրների համար: 

Այսօր անապատացման վտանգ է սպառնում Արագած լեռան հարավ-արևելյան, դեպի ԳԱԱ ֆիզիկայի ինստիտուտի տանող խճուղու հարևանությամբ տանող 2-3 ձորերի լանջերին։ Հանցավոր այս գործողության հեղինակներն են տեղի անասնապահները, որոնք դաշտում ու ժամանակավոր կացարաններում՝ տաքություն ու կրակ ունենալու համար արմաատախիլ են անում փռվող գիհու թփուտները, այս վայրերում բնահողն ամրացնող միակ ծառաթուփը։ Գիհու այս տեսակի ոչնչացումն իր հետ բերում է տարածքի անխուսափելի էրոզիայի և հարյուրավոր տեսակի թռչունների և այլ կենդանիների անհետացմանը, տեղանքի մոլախոտացմանը և անապատացմանը։

Զավթելով ցանկացած թռչնատեսակի բնակատեղին ու վերափոխելով այն ցանքատարածությունների, բանջարանոցների, պտղատու այգիների՝ մենք ինքնաբերաբար այստեղ աապրող թռչնատեսակներին զրկում ենք առաջնային ապրելատեղերից ու մղում սնվելու հենց այդ տարածքների կուլտուրական  տեսակների բերքով՝ որոշակի վնաս պաատճառելով տնտեսություններին։ Դրա հետևանքով թռչունների նման տեսակներին որակավորում ենք, որպես վնասատուներ ու սկսում դրանց դեմ պայքարը։ Բնական անխաթար միջավայրում չկան վնասատու և օգտակար տեսակներ, գոյություն ունի տեսակների ներդաշնակ զարգացում՝ ամրապնդված մրցակցության հանրահայտ օրենքով։

Բերենք մի օրինակ, 2000թ-ին «Թռչնասերների կենտրոն» ահազանգում են այն մասին, որ անհայտ թռչունների մեծ երամներ ոչնչացրել են վերին Արտաշատի 26հա վաղահաս խաղողի բերքը։ Պարզվում է, որ խաղողի այգին տեղադրված է եղել վարդագույն սարյակի բնադրագաղութի մոտակայքում, որի հետևանքով էլ նոր թև առած երիտասարդ թռչուններից բաղկացած հսկայական երամները, օգտվելով առիթից, ոչնչացրել են իրենցից ոչ հեռու տարածքում գտնվող խաղողի բերքը։ Ա․ Խոյեցյանի տվյալներով, աշխարհի անապատացման պատճառներից 16%-ը ունի մարդկային ծագում։

Այս փաստի նման մեկնաբանումը շրջակա միջավայրի անտեսման ու անգիտության հետևանք է։ Սովորաբար, վարդագույն սարյակները աշխարհում հայտնի են որպես վնասատու մորեխների ոչնչացողներ։

Յուրաքանչյուր անգամ, երբ հարց է առաջանում լուծել այս կամ այն տեսակի կենդանու խնդիրը առաջին հերթին կարևոր է հիշել, որ այն մեր շրջապատի կենսաբանական շղթայի օղակներից մեկը, և արդյո՞ք մեր գիտելիքները բավարար են նրա նկատմամբ վնասատուի մեղադրանք ներկայացնել            ՝ ոչնչացման որոշում կայացնելու համար։ Նման դեպքերում հարցի հապշտապ լուծումը, ինչպես այդ արվել է բազմաթիվ երկրներում, նաև Հայաստանում, անտարակույս կանգնեցրել է անշտկելի սխալի առջև։ Կիսաանապատների և չոր լեռնատափաստանների մեծ ծավալներով յուրացումը մեր հանրապետությունում՝ Գեղանի արոսի անհետացման պատճառ դարձավ։ Սևանա լճի ջրերի մակարդակի անկման հետևանքով կորցրեցինք Տուրպան բադի միակ բնադրագաղութը։ Այսօր բազմաթիվ կոչեր են հնչում հանրապետութունում գայլերի ոչնչացման մասին։ Հարց է առաջանում,  արդյո՞ք  գայլի լինել չլինելու հարցը,  որոշում են մի քանի հովիվների պնդումներով կամ այլ լուրերով։ Գայլի և նրա կարգավիճակի բազմաթիվ տեսակների ճակատագիրը մեր ձեռքում է,  մեր ձեռքում է նաև հրազենի մեկ հարվածով լուծելու այդ խնդիրը, սակայն ճիշտ կլինի՞ արդյոք՝ դատեք ինքներդ։ Թռչունների պաշտպանության առաջնային խնդիրն է  նրանց միջվայրի անխաթար պահելը։ Թռչնի կամ այլ կենդանու գործողությունը ճանաչել, որպես վնասակար, դեռ իրավունք  չի տալիս նրա նկատմամբ վերջնական ոչնչացման որոշում կայացնելը։ Նման դեպքերում կարելի է հասնել ցանկալի արդյունքի՝ գիշատչի թվաքանակի որոշակի չափով կրճատման միջոցով՝ կանխելով վտանգը։ Ելնելով հանրապետության թռչնաշխարհի արդի վիճակից, նաև տարածքի սահմանափակ լինելու փաստից, յուրաքանչյուր փոքր, թե մեծ տարածք իր ամբողջականության մեջ կարիք ունի պաշտպանության, հատկապես, այն դեպքերում, երբ առավել արժեքավոր է նրա բուսակենդանական համակարգը՝ հազվագյուտ և անհետացող տեսակներով։

Դ․ Ակիմուշկինը տարիներ առաջ անհանգստությամբ գրում է, այն մասին, որ մարդկությունը շուտով 600 տեսակի կենդանիների ոչնչացման ականատեսը կլինի։ Հեղինակը, որպես այս փաստը հաստատող ԱՄՆ-ում  թափառող աղավնու ողբերգական ոչնչացման օրինակն է վկայակոչում։ Նահանգներում այս թռչնի երամները չուի ընթացքում՝ համաձայն թռչնաբան Վիլսոնի հաշվարկների, կազմված են եղել 2․230․272․000 անհատներից, որոնք թռիչքի ընթացքում 4 ժամ շարունակ ծածկել են արևի լույսը։ Ընդհամենը 2 տասնյակ տարիների ընթացքում ԱՄՆ-ում բոլոր հնարավոր միջոցներով՝ հրազենով,  հրանոթով ու մահակներով, արատավոր բիզնեսի առաջնորդությամբ հաջողվեց իսպառ բնաջնջել  առասպելական թիվ կազմող թռչունի երամները։ Թափառող աղավնու «Մարտի ութ» անունով  վերջին անհատը մահացավ 1914թ․ սեպտեմբերին․ Սինցինատի քաղաքում, անազատ պայմաններում։ Որպես եզրակացություն, հեղինակը բացահաայտում է, որ աղավնու այս տեսակի ոչնչացման պատճառը ոչ թե տարերային աղետներն են, այլ ավելի սարսափելի, որի անունն է բիզնես։

Նման տեսակների պաշտպանությունը ապահով կլինի, եթե արգելոցի կամ արգելավայրի կարգավիճակ տրվի ցանկացած տարածքի՝ անկախ նրա պատկանելիությունից ու չափերից՝ պաշտպանության պատասխանատվությունը հանձնելով տարածքի տիրոջը։

Այս տեսակետից արգելոցի կարգավիճակ ստանալու խիստ կարիք ունեն Արփի լճի կղզիները Հայկական որորի  15․000 զույգ և գանգրափետուր հավալուսնի 6 զույգ թռչուններից բաղկացած բնադրագաղութները, Արդենիս գյուղի համանուն լճի 5-7 զույգ մոխրագույն սուզակների, Արմաշի ձկնաբուծական տնտեսության  սահմաններում բնադրող 15 տեսակների (կանաչ մեղվակեր, մարմարյա մրտիմն, թոքր ձկնկուլի, սպիտակագլուխ, սպիտակաաչք բադերի, սուլթանական հավի) միակ բնադրավայրերը Հայաստանում։ Նման «մինի-արգելոցների» արգելավայրերի կարիքը ունեն շատ ավելի բուսակենդանական տեսակներ, որոնց հովանավորությունը տիրոջ իրավունքով կարող են ստանձնել առանձին անհատներ, գյուղերի համայնքներ, մարզեր, քաղաքապետարաններ, պետական և ոչ հասարակական կազմակերպություններ։ Դրանք կենդանական ծագման գանձեր են, որոնց գոյությունը պայմանավորված է գենոֆոնդի պաշտպանությամբ։ Համոզված ենք, որ մարդն ունակ է ստեղծելու ամենակատարյալը (տիեզերանավեր, համակարգիչներ, զենքեր ու զինամթերք), սակայն չպետք է սպասենք դինոզավրերի ու մամոնտների վերակենդանացմանը, թույլ չտալու դրանց ճակատագրին արժանանալու 6տ փղի և աննշան ընդամենը 7գ  եղնջաթռչնակի անհետացմանը, քանզի նույն ջանքերն ու միջոցներն են անհրաժեշտ ներդնել թ՛ե մեկի, թ՛ե մյուսի վերականգնման համար։

Չնայած ստեղծված ծանր իրավիճակին, Հայաստանի թռչնաշխարհը իր ամբողջության մեջ մնում է բազմազան, յուրովի հետաքրքիր ու հայցում է ողջամիտ մարդկանց աջակցությունը։

                                                                                 Հեղինակ՝ Ս․ Ադամյան