1970թ-ին ապրիլի 22-ը հայտարավեց Երկիր մոլորակի օր և աշխարհի տարբեր ծայրերում ավելի քան 20 մլն մարդ մասնակցեց նմանատիպ ակցիայի։ 1990թ-ին տոնը դարձավ միջազգային: Այդ օրը մեծ ուշադրություն է դարձվում շրջակա միջավայրի պահպանությանը, էկոկրթությանը և էկոլուսավորությանը:

Երկիր մոլորակում քաղաքացիների թվաքանակի աճի և քաղաքների  ընդլայնման համեմատ մեծանում է շրջակա միջավայրի գերծանրաբեռնվածությունը տրանսպորտի, արդյունաբերության և ջրամատակարարման տեսանկյունից: Քաղաքներում տրանսպորտային արտանետումները, կանաչ տարածքների սակավությունը հանգեցնում են առողջության հետ կապված խնդիրների:

Բնակչության աճի և արդյունաբերության հետևանքով մարդը վերածվել է երկիր մոլորակը ավերող արարածի: Անթրոպոգեն գործոնի հետևանքով մեծ վնասներ է կրել երկիր մոլորակը, որոնցից են ջրի, հողի և օդի աղտոտվածությունը, կլիմայական փոփոխությունները: Հանածո էներգիաների սպառման հետևանքով առաջացած ջերմոցային գազերի ավելացումը և անտառների ոչնչացումը այն կարևոր գործոններն են, որոնք աղտոտում են կենսոլորտը: Հետազոտությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ արդյունաբերության զարգացման հետևանքով երկրագնդի մթնոլորտում ավելացել է ածխածնի երկօքսիդը, որը անդառնալի վնասներ է հասցրել երկիր մոլորակին: َԱծխածնի երկօքսիդի ավելացումն մթնոլորտում պատճառ է դառնում երկրագնդի ջերմաստիճանի բարձրացման, ինչի հետևանքով կլիմայական փոփոխություններ են առաջանում երկիր մոլորակում:

Երկրագնդի որոշ տարածքներում ջերմաստիճանը նույնիսկ 15% բարձրացել է, որի արդյունքում հալչել են բևեռների սառույցները և բարձրացել է ծովերի ջրի մակերեսը: Տվյալների համաձայն երկրագնդի մթնոլորտում գույություն ունեցող ջերմոցային գազերի շուրջ մեկ չորրորդը առաջանում են հողի էրոզիայի հետևանքով: Հողի Էրոզիայի հետևանքով տարեկան ոչնչանում է 12 միլիոն հեկտար բերրի հող:

Հայաստանում ևս վերջին տարիներին ակնառու է դառնում կլիմայական փոփոխությունները։ Վերջին շրջանում մեզ մոտ նկատվում են առավել տաք ձմեռներ, ինչի հետևանքով արագիլները մնում են ձմեռելու մեզ մոտ։

Կլիմայական փոփոխությունների և հողի էրոզիայի հետևանքով պակասել  են քաղցրահամ ջրի ռեսուրսները աշխարհի բոլոր տարածքներում: Աշխարհի ավելի քան 40 երկրները այսօր դիմակայում են ջրի պակասի վտանգին: Հայաստանում, Արցախում ևս մի շարք գետեր, ինչպես արդյունաբերական պատճառներով, այնպես էլ չարաբաստիկ պատերազմի հետևանքով լուրջ մոտինորինգի կարիք ունեն։

Օդի աղտոտվածության ծավալները նվազեցնում են Երկրի վրա մարդկանց կյանքի միջին տևողությունը մոտ մեկ տարով: Օդի աղտոտվածություն հետ են կապում թոքերի, սրտանոթային համակարգի հիվանդությունները և վաղաժամ մահերը: ԱՀԿ-ի տվյալներով՝ աշխարհի քաղաքային բնակչության 95%-ը շնչում է խիստ աղտոտված օդ: Հայաստանում աղտոտվածության հետ կապված խնդիրները ունեն բազմաթիվ ասպեկտներ։ Մեզ մոտ դեռևս չլուծված է համարվում թափոնների ուտիլիզացիայի հարցը։ Ցավոք, Հայաստանը դեռևս չունի թափոնների վերաշակման հատուկ գործարան, որը թափոնների հարցում էկոլոգիական առումով բավականին արդյունավետ խնդրի լուծում է։

Երկրի միջազգային օրը հիանալի առիթ է վերանայելու, վերաարժևորելու  շրջակա միջավայրի կենսածին տարրերը, և քաղաքները դարձնելու առավել կանաչ, մաքուր և առողջ։ 

Հայաստանում առհասարակ գորշ արջերի վիճակը մտահոգիչ է։ Ռեստորաններում, ժամանցի վայրերում, փոքր ճաղավանդակների մեջ պահվող արջերի խնդիրը դեռ շարունակում է մնալ չլուծված։ Այդ կենդանիները հաճախ են հայտնվում գերության մեջ, իսկ նպատակը զբոսաշրջիկներ ներգրավելն է կամ էլ տերերին զվարճացնելը:

Կենդանիներից ոմանք տարիներ շարունակ ապրում են փոքր վանդակում, կեղտոտ ու գարշահոտ պայմաններում: Նրանցից շատերը ճանկռում են պատերը, բարձրանում ճաղերի վրա՝ փախուստի ճանապարհ որոնելով:

Ըստ տվյալների, Հայաստանում 80 արջ ապրում է սարսափելի պայմաններում:

Վերջին շրջանում Վայոց ձորի  Եղեգիս գետին ափամերձ համայնքներում  հաճախակիացել են գորշ արջերի հարձակումները։  Այդ մարզպետարանի գյուղատնտեսության և բնապահպանության վարչության պետ Գ․ Մարգարյանի խոսքերով արջերը վնասում են մշակաբույսերը, պտղատու ծառերը,  այգիները և դաշտերը։

Հարկ է նշել, որ Եղեգիս գետի ավազանի վրա տեղակայված են շուրջ 17 հիդրոէլեկտրակայաններ, որոնք մեծ վնաս են հասցնում բուսական ու կենդանական աշխարհին։ Փաստացի, գորշ արջերը զրկված են գետից օգտվելու բոլոր հնարավորություններից: Այս ամենի հետևանքով տուժում են նաև գետամերձ ծառերը, գետերում առկա ձկնապաշարները, որտեղից էլ պարպերաբար սնվում էին արջերը։ Կենսաբանական ցիկլի բնականոն ընթացքի նման խախտումները իրենց լուրջ անդրադարձն են ունենում տարածքի ողջ կենսաբազմազանության, ինչպես նաև սննդային շղթայի վրա։

Հիշեցնենք, որ գորշ արջերը Հայաստանում ընդգրկված են կարմիր գրքային կենդանիների ցուցակում, մինչդեռ որոշ տեսակներ դեռևս շարունակում են պահվել անազատության մեջ։ Չնայան այն հանգամանքին, որ նրանք պետք է գտնվեն պետության կողմից հոգածության և խիստ վերահսկողության ներքո։

Նույն խնդիրն եղավ նաև գայլերի դեպքում, երբ նրանց արեալի կրճատման պատճառով կենդանիները սկսեցին ներխուժել մարդկային բնակավայրեր՝ սնունդ հայթայթելու նպատակով։ Մինչդեռ խնդրին ճշգրիտ լուծում տալու փոխարեն, իրականացվեց գայլերի մասսայական սպանդ։

Անդրադառնալով վերը նշված խնդրին, հարկ է նշել, որ առհասարակ յուրաքանչյուր գործատու  որևէ նախագիծ իրագործելուց առաջ կատարում է շրջակա միջավայրի փորձաքննություն։ ՇՄԱԳ-ում պետք է ընդգրկված լինի տվյալ տարածքում գնտվող ողջ կենդանական աշխարհը, և միայն ֆլորաի, ֆաունաի վրա գործունեության ազդեցության գնահատումից հետո է որոշվում  աշխատանքային գործունեություն թույլատրելու կամ չթույլատրելու հարցը։ Սակայն, այս ասպեկտում մենք մշտապես բախվում ենք ոչ համաչափ գործողությունների։  Շրջակա միջավայրի նկատմաբ անհրաժեշտ միջոցառումներ չեն իրականացվում, կամ իրականացվում են թերի։ Տարբեր նախագծերի, կառուցապատումների արդյունքում տուժում է կենդանական աշխարհը։ Փաստացի ՇՄԱԳ-ը չի գործում, առանձին դեպքերում այն կրում է ձևական բնույթ, որի հետևանքով էլ շրջակա միջավայրը կրում է վնասներ։ Երբեմն դրանք թողնում են անդառնալի հետևանքներ ողջ էկոհամակարգի վրա։

Այս խնդրին լուծում տալու համար պետք է օրենքի հստակ փոփոխությամբ պատասխանատվության ենթարկել գործատերերին, լինել հետևողական անհրաժեշտ միջոցառումներ կատարելու  ուղղությամբ, գործատուն կամ սեփականատերը պետք է մշակեն հստակ ռազմավարություն ոչ միայն չվնասելու, այլև խնամք ցուցաբերելու տարածքում առկա կենդանական և բուսական աշխարհի նկատմամբ։

 «Civil Voice» ՀԿ-ը ևս մեկ անգամ բարձրաձայնում է վերը նշված խնդիրը, և հրավիրում ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարության ուշադրությունը՝ խնդրին վերջնական և օրենսդրական լուծում տալու համար։ 

1906 թ-ի ապրիլի 1-ին ստորագրվել է թռչունների պահպանության մասին միջազգային կոնվենցիան և այդ օրից ի վեր  այն նշվում է, որպես  թռչունների պաշտպանության միջազգային օր։

Հայաստանի թռչնաշխարհը բավականին ինքնատիպ է, բազմազան, որը պայմանավորված է, ինչպես աշխարհագրական դիրքի առանձնահատկություններով, այնպես էլ կլիմայի,  ջրային մակերեսի,  լեռնազանգվածներ ինքնատիպությամբ։ Հայաստանի օդային տարածքով  է անցնում թռչունների համաշխարհային չուի խոշորագույն ճանապարհներից մեկը։ Որպես խաչմերուկ, այստեղ են հատվում թռչունների տարբեր խմբերի բազմաթիվ տարածման սահմանները։ Այս առումով  Հայկական բարձրավանդակը (ՀՀ տարածքը) թռչունների բազմաթիվ տեսակների, ենթատեսակների տարածման հյուսիսային և հարավային սահմանների խաչմերուկն է, որտեղ էլ ավանդաբար շատ ենթատեսակներ ձևավորվել են, որպես տեսակ։ Այս փաստը հաստատող լավագույն օրինակներից է վերջերս տեսակի կարգավիճակ ստացած հայկական որորը (Larus armenicus)։

Ամբողջ աշխարհում հայտնի է թռչունների ավելի քան 9800 տեսակ: Հայաստանի սահմաններում հայտնաբերված և ուսումնասիրված է շուրջ 352 տեսակի  թռչուններ, որոնցից կարմիր գրքում  գրանցված են 110-ը: Վերջին տարիների ուսումնասիրությունների արդյունքում կարմիր գրային տեսակների քանակը ընդգրկվել է տասնյակ այլ տեսակներով ևս։ Այս հանգամանքը վկայում է թռչունների թվաքանակի և տարածման շրջանների խիստ կրճատման մասին, որի պատճառներից են, ինչպես կլիմայական փոփոխությունները, այնպես էլ վերջին տասնամյակում մեծ թիվ կազմող անտառահատումները, պարարտանյութերի անհաշվենկատ օգտագործումը, աղտոտվածությունը, լայն թափ առնող քաղաքաշինությունը՝ ի հաշիվ թռչունների բնադրավայրերի կրճատման։

Չնայած վերջին տարիներին մարդու գործունեության անկասելի կայուն բացասական ազդակնների առկայությանը, Հայաստանի թռչնաշխարհը տեսակային կազմի բազմազանությամբ մնում է լեռնային երկրին բնորոշ՝ հարավային Կովկասի թռչնաշխարհի կազմում, և հանդիսանում է այն միջանկյալ օղակը, որն իրականացնում է Կասպից, Սև և Միջերկրական ծովերի ավազանների թռչնաշխարհի գենետիկական ու ֆիզիկական շփումների կապը։

Մարդկության պատմության մեջ, պատերազմները, որպես այդպիսին՝  մարդկության հետ մեկտեղ ոչնչացնում են նաև բնաշխարհը: 2020թ-ին թշնամու կողմից իրականացված արցախյան 44-օրյա հարկադրված պատերազմական գործողությունների  արդյունքում ստեղծված զանգվածային ռազմական գործողությունները և վայրագությունները բնության նկատմամբ վերջնականապես խաթարեցին Արցախի ֆլորան, ֆաունան և ջրային համակարգերը։ Արցախի բռնազավթման արդյունքում որոշ գետեր մնացին թշնամու վերահսկողության տակ, ինչը լուրջ մոնիտորինգային հետազոտությունների պահանջ է առաջացնում, քանի որ այդ գետերից 2-ը թափվում են դեպի Սևանա լիճ։

Հարկ է նշել, որ պատերազմյան ողջ 44 օրվա ընթացքում թշնամու կողմից  իրականացված ռազմական հանցագործություններից մեկն էլ՝ ֆոսֆորային զենքի կիրառումն էր, որը իր անդառնալի հետևանքներն ունեցավ  Արցախի բնաշխարհի, օդային համակարգի, թռչունների վրա։ Այս պատերազմը, բացի մեծաքանակ մարդկային զոհերից, իրականացրեց հսկայական մասշտաբների աղտոտումներ, և ապահովեց հասանելիությունը այն նույն թունավոր ռեսուրսի, որը առավելագույնս պատասխանատու է մեր կլիմայի խանգարման համար: Կլիմայական փոփոխությունները և դրանց չնչին տատանումները անմիջականորեն կապված են թռչունների միգրացիայի հետ։ Վերջիններս խիստ զգայուն են կլիմայական տատանումների նկատմաբ, իսկ թռչունների միգրացիան անուղղակի կերպով  կապված է կլիմայի հետ։

Ինչպես գիտեք, Լեռնային Ղարաբաղն ունի հարուստ կենսաբազմազանություն, որտեղ կան էնդեմիկ մի շարք կենդանիներ և բուսատեսակներ։ Նման քիկմիական զենքի կիրառումը լուրջ սպառնալիք կարող է հանդիսանալ տվյալ տարածքի կենսաբազմազանության, օդային համակարգի, թռչունների միգրացիայի վրա։

Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում կարմիր գրքային թռչուններից  տարածված են՝ վարդագույն հավալուսնը (onocrotalus pelecanus), մեծ և փոքր ձկնկուլները (Phalacroco- racidae Phalacro-corax), սովորական ֆլամինգոն (Phoenicop- terus), թշշան Կարապը (olor cygnus), սովորական կարմիր ցինը (milvus milvus milvus), կովկասյան սապսանը (peregrinus caucasicus falco), մոխրագույն կռունկը (lilfordi grus) և այլ տեսակներ։

Այսպիսով, նեկայումս, հատկապես բնապահպանական նման աղետալի ֆոնին, առավել քան երբևէ, անհրաժեշտ է հատնուկ ուշադրություն դարձնել թևավոր այս տեսակների բնադրավայրերի, տարածվածության և աղտոտման խնդիրներին։

Օգտագործված գրականության ցանկ՝

1․M.S.Adamian, Daniel Klem, Jr «Handbook of the birds of Armenia» 1999 USA California AUA

2․https://positiveblog.am/site/article/am/8365?fbclid=IwAR0bKO3SsogxlffUYEyica5kB8jgtY1h-nR711oTTkfA8wYbZyZ6OKK12QE 

https://past.am/?p=269348&l=am&fbclid=IwAR0Hyj746F206YiRa-t_y8sJyRE3NRIH_IbGODKinJQ_EntZBdK0wd5z26E