Հայաստանի ֆաունան աչքի է ընկնում բազմազանությամբ և յուրահատկությամբ։ Ընդգրկում է շուրջ 500 տեսակ ողնաշարավոր և 17․000 անողնաշարավոր կենդանիներ։

Հայաստանի ֆունայի յուրահատկությունը դեռևս վաղ ժամանակներից գրավել է շատ գիտնականների ուշադրությունը։ Սակայն հանրապետության կենդանական աշխարհի կանոնավոր ուսումնասիրությունները սկսվել են XX-րդ դարի 20-30-ական թվականներից՝ հիմանականում եկվոր գիտնականների ուժերով։ Հետագայում հայ գիտնականների կողմից շարունակվեց հանրապետության ֆաունայի ուսումնասիրությունը։ Հետազոտությունների արդյունքները հրատարակվեցին մենագիր աշխատանքների ձևով (ավելի քան 100), այդ թվում ֆաունայի 12 հատորներ, 7 որոշիչներ, 23 կենդանաբանական հանդեսներ, ինչպես նաև հանրապետական և միջազգային գիտաժողովների նյութերի ժողովածուներ։ Հրատարակվեց «Հայաստանի գյուղատնտեսական մշակաբույսերի, անտառի և պահեստների վնասատուների տեղեկագիրը» ՝1976, «Հայաստանի կենդանիների կարմիր գիրքը»՝ ողնաշարավոր 1987։

Անհրաժեշտ է նշել, որ տարբեր խմբերի ուսումնասիրությունը հավասարաչափ չի կատարվել։ Շատ կարգաբանական խմբերի համար չկան ժամանակակից տաքսոնոմիկ ակնարկներ, և չի արված ռեվիզիա (վերաքննարկում)։ Հանրապետության ֆաունայի ինվենտարիզացիան դեռ հեռու է ավարտից և ներկայումս կարելի է խոսել անողնաշարավոր կենդանիների տեսակային կազմի միայն մոտավոր պատկերի մասին։

Կենսաբազմազանության ոլորտում աշխատանքների հիմնական մասը կատարվում է տեսակային մակարդակով։ Ավելի եզակի են էկոհամակկարգերի և լանդշաֆտների մակարդակով տարվող ֆաունայի ուսումնասիրությունները։ Այդ բնագավառում հայտնի են կենսացենոզի առանձին կարգաբանական խմբերի վերաբերյալ տվյալներ, օրինակ՝ բզեզների, թռչունների, սողունների և ոչ թե ամբողջաական զոոկոմպլեքսի։ Համալիր մոտեցման տեսակետից ավելի լավ են ուսումնասիրված ջրային էկոհամակարգերը։ Սկսված են հողաբնակ կենդանիների զոոկոմպլեքսների և դրանց ձևավորման ուղիների հետազոտությունները։ Ամբողջական կենսաերկարցենոզի ուսումնասիրություններ հանրապետությունում չեն անցկացվել։ Դրա համար անհրաժեշտ է ոչ միայն տարբեր կարգաբանական խմբերով զնաղվող մասնագեետների համագործակցություն, այլև նոր մոտեցումների մշակում։

Կենսաբազմազանության հետազոտությունները գենետիկական մակարդակով ևս սակավաթիվ են և հիմնականում սահմանափակվում են քրոմոսոմային համավաքակազմի ուսումնասիրմամբ, այն էլ միայն մի քանի կարգամաբական խմբերի սահմաններում։

ՀՀ կարմիր գրքում ընդգրկված են 153 տեսակի ողնաշարավոր կենդանիներ, որոնք պատկանում, են ոսկրային ձկների ( Osteichthyes-7 տեսակ), երկկենցաղների (Amphibia-2 տեսակ), սողունների (Reptilia-19 տեսակ), թռչունների (Aves-96 տեսակ), կաթնասունների (Mammalia-29 տեսակ)։ Ներկա հրատարակության մեջ առաջին անգամ ընդգրկվել են նաև 155 տեսակի անողնաշար կենդանիներ, այդ թվում ՝ 16 տեսակի փորոտանիներ և 139 տեսակի միջատներ։

Կենսաբազմազանության պահպանմանը նպաստում են հատուկ պահպանվող տարածքները։ Այժմ Հայաստանում գործում են 3 պետական արգելոց՝ Խոսրովի անտառը, Շիկահող և Էրեբունի՝ ընդհանուր 35․400հա, 4 ազգային պարկ՝ Արփի լիճը, Արևիկը, Սևանը, Դիլիջանը՝ ընդհանուր 236․690հա տարածքով,27 պետական արգելավայր և 232 բնության հուշարձան, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմում է մոտ 376․252հա։ Դրանց ընդհանուր տարածքը կազմում է հանրապետության շուրջ 10․3%, որից 147․343 հա՝ Սևանա լճի պարկի ընդհանուր տարածքն է և նրա ափամերձ գոտու զգալի մասը, որոնք փաստացի չունեն իրական բնապահպանական կարգավիճակ։

27 արգելավայրերից, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմում է 89442 հա, միայն արարատյան որդան կարմիր արգելավայրը՝ 200հա, ունի հատուկ պահպանվող տարածքի ռեժիմ, սակայն արգելոցը չի ապահովում միջատի լիարժեք պահպանությունը։ Մյուսները պահպանվում են ոչ ավելին, քան սովորական անտառտնտեսություններ, կամ էլ բոլորովին չեն պահպանվում։ Պահպանության հարցում մեծ խոչընդոտ է հանդիսանում պահպանության ենթակա տարածքների սահմանների կտրտվածությունը։ Այսպիսով, հաշվի առնելով այս ամենը, պարզ է դառնում, որ հատուկ պահպանվող տարածքների իրական մակերեսը խիստ զիճում է պաշտոնական նշված թվերին և չի ապահովում կենսաբազմազանության պահպանությանը։ Հարկ է նշել նաև այն հանգամանքը, որ ԲՀՊՏ-ում, փաստորեն, ընդգրկված չեն բաց լանդշաֆտները, ինչպես բարձր-լեռնային, այնպես էլ չորային (արիդ)։

Հաշվի առնելով վերը նշվածը, մենք առաջարկում ենք կատարել հետևյալ գործողությունները՝ կենսաբազմազանության մոնիտորինգի բարելավման ուղղությամբ․

1․ Մշակել Հայաստանի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի հայեցակարգը,

2․ Մշակել կենսաբազմազանության մոնիտորինգի վարման կարգը,

3․ Առանձնացնել ինդիկատորներ մոնիտորինգի իրականացման համար։

Կենսաբազմազանության ոլորտում բազմակողմանի և խոր ուսումնասիրությունները թույլ կտան ապագայում հիմք ունենալու ստեղծելու միասնական և շարունակական բազա՝ Հայաստանի կենսաբազմազանության համար։ 

https://arminfo.info/full_news.php?id=52047&lang=2&fbclid=IwAR2VtRW7DfWIvXPwG-1331BCyg1T2uqmN5kH3bCprHggxA3WjQMEtnubU1w 

Մայիսի 22-ը Կենսաբազմազանության միջազգային օրն է։ Կենսաբազմազանության միջազգային օրը կոչված է հասարակության շրջանում կենսաբազմազանության պահպանության և նրան սպառնացող վտանգների հարցերում իրազեկվածության մակարդակի բարձրացմանը, համայնքային և ազգային մակարդակներում նորարարական որոշումների ընդունմանը և այլն: Կենսաբազմազանության մասին կոնվենցիան ստորագրել է 193 երկիր, այդ թվում և Հայաստանը՝1993թ-ին: Այն նախատեսում է, որ պետությունները պատասխանատվություն են կրում իրենց կենսաբազմազանության պահպանության և կենսաբանական ռեսուրսների կայուն օգտագործման համար:

Հայաստանը չնայած իր փոքր տարածքին՝ աշխարհագրական դիրքի տեսանկյունից  բավականին հարուստ կենսաբազմազանություն ունի։  ՀՀ տարածքում հայտնաբերված են շուրջ 3500 տեսակի բարձրակարգ ծաղկավոր բույսեր, ավելի քան 17500 կենդանատեսակներ, որոնցից մոտ 500-ը՝ ողնաշարավորներ, իսկ ցածրակարգ բույսերի և միկրոօրգանիզմների թիվը անցնում է մի քանի տասնյակ հազարից։  ՀՀ կարմիր գրքում գրանցված են շուրջ  155 տեսակի ողնաշարավոր և 155 տեսակի անողնաշարավոր կենդանիներ, և ավելի քան 675  բույսեր։

Հայաստանի կենսաբազմազանության վերաբերյալ խնդիրները ներկայումս էլ մտահոգիչ են։ Մեր երկրում շարունակում է էկոլոգիական լուրջ խնդիրներից հանդիսանալ ծառահատումները։ Ինչպես նախկինում, այնպես էլ ներկայումս գրանցվում են ապօրինի ծառահատման մի շարք դեպքեր, որոնք լուրջ սպառնալիք են կանաչ գոտիների պահպանման համար։ Վերջերս մեզ մոտ գրանցվեցին մի շարք մաշտաբային հրդեհներ, որոնք ևս լուրջ ազդեցություն ունեցան անտառապահպանության գործում։

Մեր երկրի հարստություններից մեկը՝ Սևանա լիճը, ինչպես հասարակության, այնպես էլ կառավարության ոչ մասնագիտական, անփույթ վերաբերմունքի պատճառով  վտանգված է։ 2019թ․ լճից մեծ քանակությամբ բացթողումների և մի շարք այլ հանգամանքների հետևանքով ամռանը լճում արձանագրվեց ծաղկման երևույթ, որի հետևանքով լրջորեն վնասվեց  լճի էկոհամակարգը։ Փորձագետների խոսքով այս տարի ևս սպսվում է լճի ծաղկման երևույթ։

Այլընտրանքային էներգիա ստանալու նպատակով օգտագործվող ՀԷԿ-երը ևս իրենց վնասակար ազդեցությունն են թողնում շրջակա միջավայրի վրա։ Խիտ կառուցված փոքր ՀԷԿ-երի պատճառով գետային ավազանի էկոհամակարգը ծանրաբեռնված է, իսկ գետերի և վտակների հուները՝ զբաղեցված է ՓՀԷԿ-երի համար բնորոշ ենթակառուցվածքներով։ Ծանրաբեռնվածությունն ավելանում է նաև ոռոգման համակարգերի հաշվին, որոնք ջուր են վերցնում  գետերից: Գետերի ավազանը պոտենցիալ հարուստ է տարբեր ձկնատեսակներով, այդ թվում էնդեմիկ և կարմիրգրքային: Փոքր ՀԷԿ-երի մեծ մասի ձկնանցարանները կառուցված են սխալ, իսկ ձկնապաշտպան ցանցերն իրենցից ներկայացնում են աղբորսիչներ: Արդյունքում ձկները չեն կարողանում բարձրանալ ձվադրման, և անցնելով ցանցի միջով, հայտնվում են ՓՀԷԿ-ի տուրբինում:    

Շրջակա միջավայրի կենսաբազմազանության խնդիրներից մեկն էլ Հայաստանում ծավալվող հանքաարդյունաբերությունն է։  Վերջերս հանքարդյունաբերության ոլորտում բնապահպանների ջանքերով արձանագրվեց առաջընթաց՝ ընդդեմ Ամուլսարի հանքի շահագործման։ Սակայն հանքարդյունաբերության հետ կապված խնդիրները արդիական են, որտեղ լուծված չեն պոչամբարների և այլ արտանետումների  խնդիրը։

Անդրադառնալով կենդանական աշխարհին հարկ է նշել, որ Հայաստանում լուրջ խնդիրներից է նաև որսագողությունը։ Հաճախ որսագողության զոհ են դառնում կարմիր գրքային կենդանիներ։ Մեզ մոտ կենդանիների պաշտպանության տեսանկյունից խոցել են նաև անազատության մեջ գտնվող կենդանիները։ Հաճախ ռեստորաններում, զվարճանքի այլ վայրերում  կարելի է հանդիպել անմխիթար պայմաններում պահվող մի շարք վայրի կենդանիների։ Ռիսկային է նաև այն հանգամանքը, որ Հայաստան են ներմուծվում վայրի կենդանիներ՝ շահագործման ամենատարբեր նպատակներով։ Ինչպես օրինակ, Գյումրիում պահվող դելֆինները, որոնց պահման վերաբերյալ մեր երկիրը դեռևս չունի սահմանված նորմեր և կենդանինները գտնվում են անմխիթար վիճակում։ Բոլորովին վերջերս կենդանասերների կողմից իրականացվեց ստորոգրահավաք, որոնք պահանջում են դադարեցնել կրկեսներում, զվարճանքի այլ վայրերում կենդանիների շահագործումը։

Ներկայումս կորոնավիրուսի վարակի հետ կապված բազմաթիվ երկրներում հայտարարված է կարանտին։ Ի զարմանս բոլորի, երբ աշխարհի տարբեր անկյուններում մարդիկ ասես մեկուսացված են, շրջակա միջավայրը զարմանալիորեն սկսեց ինքնամաքրվել մարդկային գործոնի վնասակար ազդեցություններից։ էապես սկսեց նվազել օդի աղտոտվածության մակարդակը։ Մաքրվեցին ջրային մակերևույթները, բարելավվեց ջրի որակը: Հայաստանի տարբեր տարածքներում, նկատվեցին տարբեր կենդանատեսակների՝ կուղբերի, սկյուռերի, ջրասամույրների, թռչունների ակտիվ տեղաշարժ։      Զարթոնք ապրեց բնությունը՝ մարդկությանը ասես հուշելով իր գոյության, պահպանության առանձնակի դերի մասին։

Այսպիսով 21-րդ դարի էկոլոգիական լուրջ խնդիրներից է նաև կենսաբազմազանության պահպանությունը։ Չնայած տարբեր երկրներում իրականացվող բնապահպանական մի շարք միջոցառումների, հասարակության դերը կենսաբազմազանության պահպանման գործում ունի առանցքային նշանակություն։ Անհրաժեշտ է, ոչ միայն պատասխանատու, հոգատար վերաբերմունք դրսևորել շրջակա միջավայրի նկատմամբ, այլև որդեգրել գալիք սերունդներին բնապահպանական վերաբերմունքի կրթման, դաստիարակության առաքելությունը։ 

Այս տարի Մայիսի 9-ը նշվում է որպես Չվող թռչունների համաշխարհային օր, որի նպատակն է մարդկության ուշադրությունը հրավիրել գլոբալ էկոլոգիական փոփոխությունների վրա, որոնք ոչնչացնում են թռչունների գոյատևման համար կարևորագույն էկոհամակարգերը։ 

Բազմաթիվ երկրներ չվող թռչունների պահպանման վերաբերյալ ունեն օրենքներ և մասնակցում են միջազգային համաձայնագրերին: Հայաստանը թռչունների պաշտպանության վերաբերյալ հատուկ սահմանված օրենք չունի, սակայն 1993թ-ից անդամակցում է չվող թռչունների պահպանման «Միջազգային կարևորության ջրաճահճային տարածքների մասին, հատկապես որպես ջրլող թռչունների բնադրավայր» միջազգային կոնվենցիային: Գիտնականների խոսքով 1600թ-ից թռչունների մոտ 100 տեսակ անհետացել է երկիր մոլորակից: Ներկայումս էլ թռչունների շատ տեսակներ կանգնած են անհետացման շեմին: Հայաստանում գրանցված է թռչունների մոտ 350 տեսակ, մասնագետների համոզմամբ, թռչունների 110 տեսակը մեր երկրում վտանգված է: Չվող թռչունների համար լուրջ վտանգ են ներկայացնում հեռուստաաշտարակները, բարձրահարկ շինությունները, էլեկտրալարերը, էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրները, ինքնաթիռները, որոնք մահացու արգելքներ են չվող թռչունների համար: 

Տարիներ շարունակ Civil Voice ՀԿ-ն անդրադարձել և բարձրաձայնել է Հայաստանում թռչունների խնդիրներին և իրականցրել մի շարք բովանդակային ծրագրեր՝ ի պաշտպանություն թռչունների և նրանց բնադրավայրերի: 

Վերջին տասնամյակում հատուկ ուշադրություն է դարձվում չվող թռչունների չուի ուսումնասիրությանը, որպես էկոլոգիական երևույթ իր բոլոր ասպեկտներով: Կենդանական աշխարհում չվող թռչուններին հատուկ է եղանակային պայմաններից կախված արեալը փոխելու հատկությունը: Կլիմայական փոփոխությունները ևս իրենց անդրադարձն են ունենում թռչունների չուի վրա։ Որոշ վայրերում կլիմայի գլոբալ տաքացման հետևանքով նկատվել են տաք ձմեռներ և վաղ գարուններ: Օրինակ Հայաստանում վերջին տարիներին արագիլները չեն չվում և մնում են ձմեռելու մեզ մոտ: Չվող թռչունները վերադառնալով իրենց բնադրավայրեր հաճախ բախվում են կերի պակասի հետ: Կլիմայի փոփոխությունները դառնում են նաև երաշտների պատճառ՝ ամեն տարի մեծացնելով անապատային այն տարածքները, որը թռչունները պետք է շրջանցեն: Թռչունները իրենց չուի ընթացքում բախվելով ինքնաթիռների հետ հաճախ զոհվում են։ Նման բախումներից խուսափելու համար վերջին տարիներին ստեղծվել են ռադարներ, որոնք ֆիքսում են թռչուններին, սակայն դա էլ 100%-ով չի կարող պաշտպանել թռչուններին և ինքնաթիռներին։ 

Թռչունների մասսայկան անկումներ են գրանցվում նաև հանքավայրերում կուտակված պոչամբարներում, օրինակ վերջերս Արարատի մարզում գտնվող պոչամբարում մեծ քանակությամբ թռչուններ իջևանել են դրա մակերևույթին և մահացել։ Նման դեպքերից խուսափելու համար անհրաժեշտ է կիրառել պաշտպանիչ ցանցեր, սակայն առավել արդյունավետ տարբերակ է գիշատիչ թռչունների ձայների ձայնագրությունը՝ թռչուններին հեռացնելու համար: 

Վերջին շրջանում ողջ աշխարհում կատարվող դեպքերի հետ կապված հարկ է նշել, որ թռչունները կարող են լինել նաև կորոնավիրուսի տարածողներ, ավելին` տեսականորեն նրանք կարող են վարակել մարդուն: Նման կարծիք է հայտնել թռչնաբան, կենսաբանական գիտությունների թեկնածու Եվգենիյ Կոբլիկը: <<Գոյություն ունեն թռչունների մի շարք հիվանդություններ, որոնք փոխանցվում են մարդուն, այդ թվում և վիրուսային, օրինակ թռչնագրիպը: Դա նորմալ երևույթ է բնության մեջ: Մենք վարակվում ենք վիրուսներով, ոչ միայն թռչուններից, այլև մի շարք այլ կենդանիներից>>,- ասել է նա: Սակայն մինչ օրս Covid-19-ով վարակման որևէ դեպք չի գրանցվել թռչնից մարդուն: Ներկայումս չկա նաև որևէ վարակման դեպք ընտանի կենդանուց մարդուն: Մինչդեռ հակառակ դեպքը գրանցվել է, երբ կորոնավիրուսով վարակված են եղել Նյու Յորքի կենդանաբանական այգում գնտվող 5 վագրերը և 3 առյուծները: 

Չնայած այս բոլոր վտանգներին և խնդիրներին, թռչունների չուն կարևոր նշանակություն ունի ոչ միայն տեսակի պահպանման, այլև բնության, գյուղատնտեսության, անտառատնտեսության, շրջակա միջավայրի համար: Թռչունների չուն հանդիսանում է աշխարհի ամենագեղեցիկ, զարմանահրաշ և առեղծվածային տեսարաններից մեկը: