Դելֆիններ (լատ.՝ Delphinidae) — պատկանում են կաթնասունների դասի,  կետանմանների կարգի, ատամնավոր կետերի ենթակարգին։  Համաշխարհային օվկիանոսում  բնակվում են ավելի քան 40 տեսակի դելֆիններ։ Դելֆինները ծովային կաթնասուններ են, տաքարյուն են, շնչում են թոքերով, կենդանածին են, ապրում են խմբերով։  Նրանց մաշկի տակ  գտնվում է  հսկայական զարգացած ճարպի շերտ՝ սառեցումից պաշտպանելու և էներգիայի հավելյալ պաշարի համար։

Կետանմանները և դելֆինանմանները հիանալի լողորդներ են, որոնցում նրանց միլիոնավոր տարիներով «մարզել» է բնությունը։ Հետաքրքիր է,  ի՞նչն է թույլատրում որոշ տեսակի կետանմանների այդքան խորը սուզվել  և պահել այդ ահռելի ճնշումը՝  100-200 ատմոսֆեր։ Ծովային կաթնասունների նման անսովոր ունակությունները պայմանավորված են նրանց   մորֆոլոգիական, ֆիզիոլոգիական և էկոլոգիական առանձնահատկություններով։ Բարդ  և զարգացած նյարդային համակարգը նրանց թույլ է տալիս որսալ զոհին  մթնշաղին, պղտոր ջրերում, երկար միգրացիա կատարել, կողմնորոշվել տարածության մեջ և ուղիղ հասնել նշանակետին՝ 1000-ավոր կիլոմետրեր այն կողմ։ Նրանց ուղեղի գործունեությունը  հնարավոր չէ պատկերացնել առանց անընդհատ ինֆորմացիայի ներհոսքի  շրջակա միջավայրից։

Դելֆիններն ունեն էխոլոկացիոն համակարգ։  Էխոլոկացիոն ազդանշանները օգնում են նրանց ճշգրիտ կողմնորոշվել  տարածության մեջ, զգալ, տարբերակել մեծ խորությունները, գրունտի ձևը և մեծությունը,  սուզված տեսակների որակը, որոնել առարկաները պղտոր ջրերում և հասնել ափին։

Դելֆինների աչքերը ունեն յուրահատուկ դասավորություն։ Դրանք տեղադրված են  գլխի ամենալայն մասի վրա, ուղղված  ուղիղ դեպի առաջ, որի շնորհիվ նրանք կարող են դիտել ամբողջ տարածությունը՝  առջևից դեպի ետ ուղղությամբ։

Դելֆինները ջրի տակ  գտնվելիս  արձակում են  ճռռացող ձայներ, ականջ ծակող  աղաղակներ և ճիչեր։ Հետաքրքրական է, որ գերության մեջ, մարդկանց հետ  շփման դեպքում, առանձին դելֆիններ ի պատասխան, նույնիսկ ինքնաբերաբար սկսում են ավելի հաճախակի ձայներ արձակել, սուլել, աղաղակել, կռնչալ։

Դեռևս հնագույն ժամանակներից  մարդը փորձել է  կետանմաններին պահել անազատության մեջ։ Կետանմանների, դելֆիննների խմբերի կյանքը ծովում բավականին բարդ է, և դժվար  ուսումնասիրվող։ Այն հնարավոր է միայն  խմբերի կամ այդ խմբերում գտնվող առանձին տեսակների փոխհարաբերություններն ուսումնասիրելով։ Պրակտիկորեն այն հնարավոր է իրականացնել  անազատության մեջ պահվող դելֆինների վրա։ Սակայն գիտական կամ այլ նպատակներով անազատ պայմաններում պահվող  դելֆիններից ոչ բոլորն է, որ ադապտացվում են նոր պայմաններին։  Նոր բռնած դելֆիններին սկզբում իզոլացնում են, որոնք լողավազաններում մոտ 2 շաբաթ շարունակ սուլում են, բարձր ձայներ արձակում հատկապես գիշերային ժամերին։ Դելֆինների վարժանքի առաջին փուլը  սկսվում  է իր վարժեցնողի կողմից կերակրումից։ Լինում են դեպքեր, երբ դելֆինները պարզապես հրաժարվում են ուտելուց, անգամ ինքնասպան են լինում՝ գիտակցաբար դադարելով շնչելուց։ Սովորաբար, անազատության մեջ գտնվող դելֆինները  լինում են ագրեսիվ այլ դելֆինների նկատմամբ։ Առավել լավ վարժեցվում են դելֆիններից աֆալինա տեսակը։ Հաճախակի գրանցվել են դեպքեր, երբ անազատ պայմաններում դելֆինները հարձակվել են իրենց վարժեցնողի վրա։  Հարձակվել կարող է ինչպես առողջ, այնպես էլ հիվան դելֆինը։ Հատկապես այն դեպքերում, երբ վարժեցնողը նյարդայնացնում է կենդանում,  գռգռում է նրան, կամ անզգուշաբար փորձում  օգնել հիվանդ կենդանուն։ Ագրեսիվ վարքագիծ նկատվում է կասատկաների, գրիդաների, աֆալինաների և այլ տեսակներ մոտ։ Օրինակ,  դելֆիններից գրիդա տեսակը ագրեսիվ վարքագիծ է դռսևորել, երբ 14 ամիս պահվել է  կալիֆորնիայի դելֆինարիումում։ Ընդ որում, առանց այլ դելֆինների հետ շփվելու։ Նա բաց բերանով հարձակվել է վարժեցնողի վրա,  և այնպես էր հարվածել նրան պոչի օգնությամբ, որ վերջինս կորցրել էր գիտակցությունը։ Հայտնի վարժեցված աֆալինա  «Տաֆֆի»-ն, որը եղել էր   ծովային լաբորատորիայի փորձերի մասնակից,  հաճախակի կծել էր իր վերժեցնողի ձեռքը։ Վերջինս վարժեցնում  էր նրան  որոնել տարբեր իրեր ծովի հատակից։ Որպես վերջաբան  նա ջարդել էր իր վարժեցնողի կողոսկրը։  

Բացի այս ամենից, քլորի պարունակությունը  ջրում  չի  կարող կենդանիների կեցության միջավայր լինել: Սկսվում է կուրացման պրոցես, այրվում, վնասվում է մաշկը, աչքերը, առաջանում են խոցեր: Հարկ է նշել, որ ինչքան էլ  ուժեղ ֆիլտրացիոն համակարգ լինի, միևնույնն է դելֆինարիումների  ջուրը  պարունակում է որոշակի միկրոբներ, դելֆինների  մեզի, կղանքի արտանետումներ, որոնցից լիովին  մաքրել ջուրը հնարավոր չէ։  Դելֆինները օրական կտրում անցնում են 160 կմ տարածություն և սուզվում մեծ խորություններում, մինչդեռ անազատ պայմաններում լողավազանի չնչին մետրերը խիստ սթրեսային են այս կենդանիների համար։  Դրանք սահմանափակում են նրանց շարժումները։ Տարիներ շարունակ կենդանին մնալով նման պայմաններում ձեռք է բերում մի շարք տկարություններ՝ նյութափոխանակության անկում, իմուն համակարգի թուլացում, հակում որոշ հիվանդությունների նկատմամբ, կյանքի տևողության կրճատում և այլն։ Բետոնե պատերով ավազանը, որն անընդհատ անդրադարձնում է ուլտրաձայնը, խիստ անբարենպաստ ազդեցություն է ունենում կենդանիների հոգեկան ու ֆիզիկական առողջության վրա։ Մեկ այլ լուրջ խնդիր է դելֆինների օդային տեղափոխումը, որի  ժամանակ ինքնաթիռը պետք է որոշակի բարձրության վրա թռչի։ Խնդիրը նրանում է,  որ դելֆինների ուղեղում կան այնպիսի կետեր, որոնք ֆիքսում են և՛ բարձրությունը, և՛ միջավայրը: Այդ իսկ պատճառով ոչ համապատասխան բարձության վրա թռչելիս նրանք կարող են ընկնել ուժեղ սթրեսի մեջ:

Դելֆինները վայրի բնության մեջ սնվում են միայն կենդանի ձկներով,  որը կենդանիների նորմալ կեցության նվազագույն պայմանն է։ Մինչդեռ անազատ պայմաններում նրանց կերակրում են սառեցված ձկներով։  Դելֆիններին  բնական միջավայրից բռնելը, ընտանիքից զատելը և անազատ պայմաններում պահելը լուրջ հոգեբանական սթրես է, որի հետևանքով ջուրը պատվում  է արյան գույնով։ Դելֆինները լողավազաններում պահվելով կարող են ձեռք բերել մի շարք հիվանդություններ, որոնք մարդականց հետ շփման արդյունքում կարող են փոխանցվել և հակառակը։ Դելֆինները համարվում են նեմատոդ Anisakis տեսակի վերջնական կրողը։ Հայտնվելով ծովային կաթնասունների ստամոքսում, նեմատոդները սեռահասուն տեսակի հասնելով՝  առաջացնում են լորձաթաղանթի գռգռում ստամոքսի հատվածում։ Նեմատոդ տեսակի Anisakis-ը վտանգավոր է նաև մարդու համար։  Այնպիսի միկրոօրգանիզմներ, ինչպիսիք են Brucella-ն, Brevibacterium-ը, Streptococcus-ը, Staphylococcus-ը, Mycobacterium-ը հանդիսանում են մի շարք վարակիչ հիվանդությունների հարուցիչներ, որոնք վտանգ են ներկայացնում դելֆինների համար:

Ինչ վերաբերվում է դելֆինաթերապիային, ապա իրականում մասնագետները ամենևին էլ դրական վերաբերմունք չունեն այս երևույթի նկատմամբ։ Հասարակությունը մեկընդմիշտ պետք է գիտակցի, որ այս երևույթը բացասական անդրադարձ ունի թե՛ կենդանիների, թե ՛մարդկանց վրա։ Դելֆինների և կետերի առաջատար մասնագետ Լորի Մարինոն իր ելույթներից մեկում նշել է, որ դելֆինաթերապիան չի կարող բուժել որևէ հիվանդություն։ Դելֆինների հետ լողալը կարող է հաճելի լինել և առաջացնել դրական զգացողություններ, սակայն չկա որևէ գիտական հիմնավորում այն մասին, որ այդ բուժումն արդյունավետ է։

Աֆալինաներն ընդգրկված են Բնության պահպանության միջազգային միության (IUCN) Վտանգված տեսակների կարմիր ցուցակում, որը Կարմիր գրքի նման հրատարակություն է: Այդ ցուցակում այս դելֆինները ներառված են LC` նվազագույն ռիսկի խմբում: Միայն սևծովյան աֆալինաներն են հաշվառված EN` անհետացման վտանգի տակ գտնվողների խմբում: Վերջիններս ընդգրկված են նաև Ռուսաստանի ու Ուկրաինայի Կարմիր գրքերում: Դեռ 1966-ից ԽՍՀՄ-ում արգելվել է սևծովյան աֆալինաների որսը:

Չնայած այս ամենին մարդը շարունակում է ծովից բռնել երիտասարդ  դելֆիններին և ամենատարբեր նպատակներով պահել նրանց անազատության մեջ։ Այսօր դելֆինարիումների քանակի ավելացման և պահանջարկի հետ զուգահեռ կրճատվում է դելֆինների քանակը օվկիանոսներում և ծովերում։ Հայաստանում առաջին դելֆինարիումը  բացվեց  2010թ դեկտեմբերին Կոմիտասի անվան պանթեոնում։ Այն փակվեց 2013թ-ին՝ Հայաստանում դելֆինների պահման պայմաններ չունենալու պատճառով։  2018թ-ին բացվեց 2-րդ  դելֆինարիումը  Դիլիջանի «best western paradise» հյուրանոցում՝ առաջարկելով նաև դելֆինաթերապիա։ Շուտով, հանրության և բնապահպանների ջանքերով այն փակվեց։ Եվ ահա 2019թ ամռանը Գյումրիում բացվեց  թվով 3-րդ  դելֆինարիումը, որը գործում է մինչ օրս։

Հակառակ այս ամենին մի շարք երկրներում, ինչպիսիք են Կոստա Ռիկան, Վենգրիան, Չիլին, Հնդկաստանը պարզապես արգելել են դելֆինարիումների գործունեությունը իրենց երկրներում։

Առհասարակ մարդկանց կողմից առողջ կետազգիներին բռնելը և անազատության մեջ պահելը արդեն  ինքնին լուրջ վնաս է այս կենդանիների պոպուլյացիայի պահպանմանը։ Անազատ պայմաններում պահվելով նրանք ոչ միայն զրկվում են ազատությունից, այլև զրկվում  իրենց  բնական վարք դրսևորելու հնարավորությունից։

Դելֆիններին  ծովից խլելը և լողավազաններում պահելը պարզապես  դատապարտություն է նրանց համար։ Մարդկությունը պետք է գնահատի և վերանայի  իր  վերաբերմունքը այս բարի և բարձր ինտելեկտով  կենդանիների նկատմամբ, որոնք ծնված են ապրելու վայրի բնության մեջ։

Հեղինակ՝ Նաիրե Սահակյան, խորհրդատու՝ Սիլվա Ադամյան

Օգտագործված գրականության ցանկ՝

1․http://www.raknagore.kz/zapret-na-delfinarii-pervaya-strana-priznavshaya-delfinov-lichnostyami

2․https://hetq.am/hy/article/13748

3․ Ջ․ Լիլլի «Մարդն ու Դելֆինը», 181 էջ Երևան 1966թ

4․ А. Г. Томилин “В мире китов и дельфинов” Москва 1974

5․ Пахомова А.А., Сысоева Н.Ю ” ЗАБОЛЕВАНИЯ ДЕЛЬФИНОВ В УСЛОВИЯХ ОКЕАНАРИУМОВ” Научная статья  «Московский государственный университет пищевых производств», Москва, Россия 2019․ 

https://past.am/?p=242439&l=am&fbclid=IwAR3fEz8WoTaBTvz9ttuq1jqo4A69udBA0Rr-dqPyDHJFG1ZbNSpw0xpCUVQ 

https://news.am/arm/videos/31730.html?fbclid=IwAR2b0ziSshvsVeVYDHAFW7YQ8G0LHUEOfETw16-7rAWsB41Z0BHUMyZJois#.Xj00KOGcuKo.facebook 

«Խոնավ վայրերի մասին» կոնվենցիան,  միջազգային նշանակություն ունենալով հիմնականում ջրային թռչունների համար՝ որպես բնակավայրեր, ստորագրվել է 1971 թ. փետրվարի 2-ին Ռամսար քաղաքում (Իրան) և այդ ժամանակից ի վեր կոչվում է Ռամսարի կոնվենցիա։

Ռամսարի կոնվենցիայի հիմնական նպատակը խոնավ վայրերի պահպանումն ու ռացիոնալ օգտագործումն է ՝ որպես կայուն զարգացում ամբողջ աշխարհում: Խոնավ ջրերի համաշխարհային օրը առաջին անգամ նշվել է 1997 թվականին:

Ի դեպ, այսօր ճահճային զբոսաշրջությունը ամբողջ աշխարհում լայն տարածվածություն է ձեռք բերում:

Ստորև ներկայացնում ենք գիտական հոդված՝

Արարտյան հարթավայրի Արմաշի արհեստական լճեր, որպես հիմնական բնադրավայր՝ ջրաճահճային թռչունների համար․

http://civilvoice.am/files/Article.pdf